École des chartes » ELEC » Typologie der Königsurkunden [VIIe-milieu XIIIe siècle] » Corona de Castilla-León. Documentos reales. Tipología (775–1250)
[p. 162]

[p. 163] Corona de Castilla-León. Documentos reales. Tipología (775–1250)

El establecimiento de tipologías referidas a los documentos reales en la corona castellano-leonesa para el arco temporal que nos ocupa, presenta una clara dicotomía, determinada fundamentalmente por el volumen de documentación que ha llegado hasta nuestras manos, la calidad de su transmisión y la existencia o no de una cancillería claramente organizada. Ello motiva la necesidad de establecer dos períodos netamente diferenciados, que nos permitan abordar su establecimiento de una manera más clarificadora:

  • 1. – PERIODO PRECANCILLERESCO
    • 1.1. – PRIVILEGIOS (Documentos solemnes)1 – I
    • 1.2. – CARTAS (Documentos semisolemnes)
      • 1.2.1. – De concesión (preceptos) – II y III
      • 1.2.2. – De gobierno (no preceptos) – IV
  • 2. - PERIODO CANCILLERESCO
    • 2.1. – PRIVILEGIOS
      • 2.1.1. – Con signo no rodado
        • 2.1.1.1. – Signum imperatoris – V
        • 2.1.1.2. – Signum regis Castellae – VI
        • 2.1.1.3. – Signum regis Legionis – VII
      • 2.1.2. – Con signo rodado
        • 2.1.2.1 – Signum regis Castellae – VIII
        • 2.1.2.2. – Signum regis Legionis – IX y X
    • 2.2. – CARTAS
      • 2.2.1. – De concesión
        • 2.2.1.1. – Con suscripciones confirmativas (privilegios menores) – XI
        • 2.2.1.2. – Sin suscripciones confirmativas – XII
      • 2.2.2. – De mandato
        • 2.2.2.1. – Con data completa – XIII y XIV
        • 2.2.2.2. – Con data abreviada – XV

1. – PERIODO PRECANCILLERESCO (775–1126)

Es el período que más problemas plantea, dada la escasez de fuentes originales, acentuado aún más ante el hecho perfectamente constatable de que gran parte de [p. 164] los documentos conservados fueron redactados no por la cancillería real, sino por los escribas dependientes de los destinatarios, que redactan los documentos intitulados por los monarcas astur-leoneses haciendo uso de fórmulas propias y habituales de la documentación privada. A este modelo responde el hasta ahora tenido por más antiguo original de la monarquía asturiana, el denominado solemnemente Praeceptum regis Silonis, datado en el año 775.

Es en cambio, por otra parte, el período al que en primer lugar se le dedicó un estudio de conjunto. Este, llevado a cabo por el hispanista galo L. BARRAUDIHIGO2, si bien sirvió para que nuestra documentación altomedieval fuera conocida allende los Pirineos, ha venido a marcar lo que, en nuestra opinión, significa un claro desenfoque del objeto. Y ello porque aplicó a esta documentación hispana el esquema utilizado en su correspondiente francesa, haciendo así uso del término de preceptos para designar a un tipo documental que poca relación tiene con los conocidos preceptos carolingios.

Nuestra propuesta de clasificación para este período inicial, período que, por otra parte, consideramos como precancilleresco, al no estar dotada aún la expedición de documentos reales del sello como elemento de validación, nos lleva a establecer dos categorías documentales y tres tipos claramente determinados. Tipos que enlazan evolutivamente con los que de ellos surgirán en el período posterior. Tales categorías y tipos son los siguientes:

1. 1. – Privilegios

Son los denominados por BARRAU-DIHIGO Documentos solemnes y de hecho reúnen todos los requisitos para que se les otorgue tal denominación, ya que las fórmulas de contenido religioso con que se redactan, tanto la invocación verbal como las cláusulas finales de sanción penal espiritual, son amplias. Asimismo, es característica la intitulación conjunta del monarca y su esposa, con inclusión de la expresión del título – princeps, rex, regina-. Todo ello unido a la cuidadosa distribución de los confirmantes y testigos.

1. 2. – Cartas

Se corresponden con los denominados por BARRAU-DIHIGO como documentos semisolemnes. En concreto, se trata de documentos cuyas fórmulas se redactan con mucha mayor sencillez que los anteriores. Son, en realidad, documentos no solemnes. Su contenido es, en muchos casos, de igual importancia que el de los privilegios: concesiones a perpetuidad. Yen ellos nunca falta la suscripción y signatura del monarca. Según su contenido, podemos distinguir dos tipos:

[p. 165] 1. 2. 1. – De concesión

Significadas por la inclusión en su tenor de la fórmula per huius nostre preceptionis iussionem, que llevó a BARRAU-DIHIGO a calificarlas como preceptos. Su característica esencial es la brevedad en las fórmulas del protocolo inicial, que elimina la invocación verbal o la hace muy escueta y que reduce la intitulación del monarca a su mero nombre propio. La expresión de la fecha se introduce por el breve notum die.

1. 2. 2. – De gobierno

Tipos, al igual que los de concesión, carentes de las fórmulas que, precisamente, otorgan solemnidad a los privilegios, pero cuyo contenido no es ya una concesión, sino una orden del monarca.

Todos los documentos de este período llevan como elemento de validación el signum del monarca. En estos momentos, el signo es personal del propio monarca y por ello cambia de uno a otro, al ser, como todo signo personal, individual.

2. – PERIODO CANCILLERESCO (1135–1250)

El reinado de Alfonso VII (1126–1250) marca un hito en la historia de la documentación real castellano-leonesa. Es en su reinado cuando por primera vez aparece la figura del canciller, así como el primer sello utilizado por los monarcas castellanos. Un sello figurativo, sedente en majestad, de gran módulo y de una sóla impronta, que utiliza como materia la cera virgen.

La cancillería de este monarca, organizada por dos francesses –el canciller Hugo y el escribano Giraldo– es el germen a partir del cual se irá desarrollando la posterior y compleja cancillería castellano-leonesa.

Los tipos documentales que se desarrollan en el período de tiempo que transcurre desde el reinado de Alfonso VII (1126–1157) al de Fernando III (1217–1253), y que nos permite enlazar con las tipologías bajomedievales que tuvimos ocasión de proponer en Coimbra, con motivo del Coloquio celebrado por esta Comisión en 1991, son los siguientes:

2. 1. – Privilegios

Claramente herederos de los examinados en el período anterior, pasan a tener como distintivo especial el hecho de ser los únicos documentos en los que el monarca acompaña la suscripción con el signo. Y el signo, a partir de este momento y desde mediados del reinado de Alfonso VII no va a ser ya el personal del monarca, como ocurría teriormente, sino que va a ser el signo del reino, manteniendo un elemento figurativo característico.

[p. 166] El privilegio va a diferenciarse asimismo de los otros tipos documentales por incluir en su redacción fórmulas de solemnidad, tanto en el protocolo inicial – amplias invocaciones y característica intitulación del monarca, con expresión de dominio–, como en el texto, en el que suelen comparecer amplias y variadas arengas, y en el escatocolo, donde junto con la precisión de la fecha tópica, no es difícil hallar abundantes datos personales y fechas históricas. Por otra parte, la suscripción del monarca es aún más extensa que la intitulación y los confirmantes pasan a expresarse en columnas que flanquean el signo real. Como cierre, la suscripción de la línea de cancillería.

La diferente figuración del signo es la que nos permite distinguir los siguientes tipos de privilegio:

2. 1. 1. – Con signo no rodado

En ellos, el signo aparece bien aislado, bien incluido en una cartela de forma rectangular.

2. 1. 1. 1. – Signum imperatoris

Es el utilizado por Alfonso VII (1126–1157). Emplea como signo la cruz incluída en una cartela, con la leyenda signum imperatoris.

2. 1. 1. 2. – Signum regis Castelle

Tras la muerte de Alfonso VII y la división que nuevamente efectúa de su dominio en dos reinos –Castilla para su hijo mayor, Sancho III, y León para el menor, Fernando II–, el reino de Castilla sigue utilizando la cruz, pero la leyenda explicita, en este caso, el nombre del monarca: Signum Sancii regis, signum Adelfonsi regis y signum Fernandi regis.

2. 1. 1. 3. – Signum regis Legionis

Adoptada por el reino de Castilla la cruz que utilizara con anterioridad el Emperador Alfonso VII, el reino de León acudirá al símbolo parlante para el dibujo del signo real: la figuración de un león. Por lo general no va incluído en ningún tipo de cartela y carece de leyenda.

2. 1. 2. – Con signo rodado

Las cancillerías de ambos reinos –Castilla y León– pronto incluyen su signo dentro de una rota o rueda, círculo en el que la figura correspondiente ocupa su espacio central, mientras que la leyenda, al principio situada fuera de dicha rueda, pasa después a ocupar el anillo externo de la misma. Este signo rodado pasará [p. 167] pronto a ser el elemento más característico de los privilegios, que pasarán a ser conocidos precisamente como privilegios rodados.

2. 1. 2. 1. – Signum regis Castellae

La rueda lleva inscrita en su interior la cruz que en estos momentos fue adoptada por el reino de Castilla como signo. Más adelante, tras la unión definitiva de ambos reinos y en paralelo con el reino de León, se adoptará su símbolo parlante: el castillo. Ello ocurrirá en el reinado de Alfonso X (1253–1284).

2. 1. 2. 2. – Signum regis Legionis

La rueda lleva inscrita en su interior un león, pasante, normalmente, a la izquierda, y así será hasta que los privilegios rodados dejen de ser confeccionados por la cancillería castellano-leonesa. Hecho que acontecerá en el reinado de los Reyes Católicos.

2. 2. – Cartas

Además del privilegio rodado, documento solemne, la cancillería de estos reinos hispanos expide otros documentos –cartas–, no signados, en los que podemos establecer una doble distinción a tenor de su contenido:

2. 2. 1. – De concesión

Con el mismo contenido de gracia que los privilegios, presentan una redacción mucho más breve, casi carente de solemnidades. La presencia o ausencia de confirmantes nos permite fijar dos tipos diferentes dentro de estas cartas de concesión:

2. 2. 1. 1. – Con suscripciones confirmativas

Suponen un primer paso en la simplificación de fórmulas de los privilegios, manteniendo como elemento arcaizante y de solemnidad: la invocación verbal y la presencia de suscripciones confirmativas al pie del texto. Comúnmente, han sido denominadas como privilegios menores y desaparecen pronto, ya que las concesiones reales van a expedirse en forma de privilegio rodado y de cartas.

2. 2. 1. 2. – Sin suscripciones confirmativas

De redacción mucho más breve, se caracterizan, desde el momento de su aparición, por iniciarse su tenor con la notificación. Constituyen el origen de las clasificadas en el período siguiente como cartas plomadas o abiertas notificativas, cuyo contenido será también una concesión.

[p. 168] 2. 2. 2. – De mandato

Al igual que las cartas de concesión sin suscripciones confirmativas, presentan una redacción breve y concisa. Se diferencian, aparte de en el verbo que enuncia el dispositivo, en el inicio de su redacción, que en estas cartas de mandato pasa a ser ocupado por la intitulación del monarca. Entre ellas podemos distinguir dos tipos, según la diferente forma de expresión de la data:

2. 2. 2. 1. – Con data completa

Expresan la fecha incluyendo el dato topográfico y el cronológico, con determinación del día, mes y año. Este último expresado siempre por el sistema de la Era Hispánica.

2. 2. 2. 2. – Con data abreviada

La fecha de estos mandatos carece de la expresión del año. Son utilizados para la emisión de documentos que incluyen órdenes de ejecución inmediata, sin un contenido de valor permanente. Este tipo documental, cuya utilización desaparece una vez establecida en la legislación de Alfonso X –Espéculo y Partidas– la obligatoriedad de expresar la fecha con todos sus elementos, vuelve a aparecer en los siglos XIV y XV para documentos-albalaes, misivas y reales cédulas-también de inmediato cumplimiento.

Todos estos tipos documentales del período cancilleresco, tanto los privilegios como las cartas, grosados sobre pergamino, eran validados con sello pendiente. Ya hemos indicado que el sello más antiguo, el de Alfonso VII, era de cera. De cera asimismo y monofaciales como él, los utilizan sus sucesores en ambos reinos, pero con un significativo cambio en el tipo, ya no es el figurativo sedente en majestad del Emperador, sino que pasan a hacer uso del figurativo ecuestre de guerra.

Alfonso VIII de Castilla (1158–1214) y Alfonso IX de León (1188–1230) cuentan ya para la validación de sus documentos con sellos metálicos –de plomo– y bifaciales, manteniendo el tipo ecuestre en el anverso y ocupando el reverso con los emblemas heráldicos de sus respectivos reinos: el castillo de tres torres para Castilla y el león rampante para León. Símbolos que pasarán a ocupar anverso y reverso respectivamente del sello de plomo de Fernando III, que vuelve a reunir en su persona, y definitivamente, las dos coronas.

Desde el momento de su aparición, el sello de plomo se vinculará a concesiones y órdenes de valor perpetuo, quedando el sello de cera para las concesiones mandatos de valor temporal.

[p. 169] I

920, julio 28.

Ordoño II dona al obispo Cixila y al monasterio de San Cosme y san Damián unas tierras en Sollanzo, junto al río Porma.

A. – A. Catedral de León, núm. 809.

(Crismón). In nomine Sancte Trinitatis. Hordonius princeps, uidelicet Giluira regina, uobis honorando patri domno Cixilani, episcopo, omnibus necnon <cum> fratribus Sanctorum Cosme et Damiani, / in Deo eternam salutem. Placuit serenitati nostre ut donaremus, sicuti et concedimus, in locum monasterii uestri senera et reliquas terras, qui sunt in confiniis regni nostri, propinquo de Legionense / 3 territorio Sublancio, quas fluuius Porma diuidet, iuxta que fuerunt de Ueremudo comite Caluo; id est, per termino quam nuncupantur ad illa spina, subtus uia et desursum uia, per terminis suis; / ipsas terras subunatas ab integritate donamus monasterio uestro firmiter mansuras. Immo ubicumque in partibus Sublanzii ex eas inuenire potueritis, ita ut de odie et infra quic[quid] agere / uel iudicare uolueritis, a nobis licentiam habeas.

Si quis de propinquitate nostra ipsas terras de monasterio uestro auferre ausus fuerit conabere, in primis sit extraneus a Sancta Matre Eclesia / 6 et fide cattholica, et tartareis ultricibus deditus, Iuda cum traditore participium summat in eterna damnatione <amen>. Facta scribtura concessionis die V kalendas iunias, era DCCCCa LVIIIa.

(1a col.). (Crismón) Hordonius, rex, hanc concessionem a nobis factam (signum). – (Crismón) Giluira, regina, confirmans (signum) – (Crismón) Sanzo, confirmans (signum) – (Crismón) Adefonsus, confirmans (signum). – (Crismon) Ranimirus confirmans. – (Crismón) Scemena, confirmans (signum) – (Crismón) Garsea, confirmans (signum).

(2a col.) (Crismón) Sisebutus Petri (signum).

(3a col.) (Crismón) Sub Christi nomine, Frunimius, episcopus (signum). – (Crismón) In Christi nomine, Fortis, episcopus. – (Crismón) Sub Christi nomine, Pantaleo, episcopus (signum). – (Crismón) Sub Christi nomine, Sauaricus, episcopus (signum). – (Crismón) Adefonsus, regi, confirmans (signum)

(4a col.) (Crismón) Ranimirus, frater regis, confirmans (signum).

(5a col.) (Crismón) Sisebutus Petri, testis (signum). – (Crismón) Siseuutus Mauratelli, testis. – (Crismón) Gebuldus, testis (signum). – (Crismón) Conantius, testis (signum) – (Crismón) Abi Zuleiman, estis (signum). – (Crismón) Alporz, testis – (Crismón) Gisuado, maiordomus, testis (signum). – (Crismón) Adulfus, diaconus, scripsi (signum).

[p. 170] II

860, junio 28

Ordoño I dona al obispo legionense Frunimio la iglesia de santa Eulalia de « Villausujo », la basilica de Santa María y el monasterio de San Martín de « Villa Sauceta ».

A. – A. Catedral de Léon, núm. 978.

(Crismón). Hordonius, patri Fronimio episcopo. Per huius nostre preceptionis iussionem / donamus atque concedimus tibi loca quod est ex nostra proprietate, id est, secus flubio Lena, ecclesiam / 3 uocabulo Sancte Eulalie, que est fundata in uilla Ussio. Adicimus etiam aliam baselicam Sancte Marie, et sub / ea aliam decaniam ubi est monasterius Sancti Martini, iuxta amne Aliere nomine, in uilla Sauceta, cum edificiis, / ornatum ecclesie, libros, uineas, pomipherares, terras, tam quod odie ibi uidetur permanere, quam etiam / 6 quod homines laici inlicite de ipsa ratione optinent, uel monachi neclegentes ex ipsa loca extraneauerunt. / Omnia rigiliter adprehende et post partem eclesie restitue et firmissime o[b]tine, et ex omni circui- / tu de ipsa iam dicta loca, prout canones docent, dextros eorum pone pro corpora tumulanda et pro subsidio / 9 fratrum.

Si autem pro eandem loca petitor quislibet e[u]enerit tibi, ad nostram occ[u]rre presentiam, / qualiter cum nostro adsertore pars eorum intendat iudicio, et prout est proprium, per omnia sit confirmatum / tibi et monachis tuis perenniter abiturum.

Notum die IIII kalendas iulias, era DCCC LXL VIIIa.

(1a col.) (Crismón) Ranemirus. – (Crismón) Froila. – (Crismón) Sigericus, archediaconus.

(2a col.) (Crismón) Guttiher.

(3a col.) (Crismón) Hordonius (signum). – (Crismón) Adefonsus confirmans (signum)

(4a col.) Benignus, diaconus, testis (signum).

III

875, julio 10.

Alfonso III dona al presbítero Beato y a Cesáreo el villar de Avelicas, que ambos habían tomado por presura en tiempos del rey Ordoño I, y a Cesáreo otro villar que él había ocupado igualmente por presura.

A. – A. Catedral de León, núm. 2.

(Crismón). Adefonsus, Beato presbitero et Cesario, cognomento caubello. Per huius nostre preceptionis iussionem donamus atque concedimus / uobis uillarem in [p. 171] foris montem que dicunt Auelicas per omnes suos terminos cum suo bustello, qui secus est uia qui discurrit de fonte Casiaria, et usque in termino / 3 de Pereta, et sic usque in pinna qui diuidet terminum de Sepesindi, presbiteri, sicut illut iamdudum tempore genitoris nostri diue memorie domni Hordoni, principis, de squalido / adprehendidistis neminem possidentem. Adicimus etiam tibi Cesario singulariter alium uillarem quem tu singulariter ante odie de squalido adprehendidisti / per suos terminos, sicut illud modo obtines, ita ut habeatis ipsos uillares de nostro dato firmiter, et uos et posteritas uestra ad perhabendum. Neminem uero hordinamus / 6 qui uos pro id inquietare presumat.

Notum die VI idus iulias, era DCCCCa XIIIa.

(1a col.) (Crismón) Adefonsus (signum). – (Crismón) Ho[r]donius, confirmans (signum). – (Crismón) Froila confirmans (signum) – (Crismón) Ranimirus confirmans (signum). – (Crismón) Sub Christi nomine, Ouecco, episcopus (signum). – (Crismón) Sub Christi nomine, Salomon, episcopus (signum). – (Crismón) Sub Christi nomine, Frunimius, episcopus (signum).

(2a col.) (Crismón) Teodila, filius Petri, testis (signum). – (Crismón) Aldroittus, filius Petri, testis (signum). – (Crismón) Tardenatus, testis (signum). – (Crismón) Guttier, testis (signum). – (Crismón) Leouegildus, filius Furtunionis (signum). – (Crismón) Eruigius, filius Wilieni, testis (signum). – (Crismón) Tructinus, filius Attani (signum). – (Crismón) Gutinus (signum). – (Crismón) Quiliacus, strator (signum). – (Crismón) Flaianus, notarius (signum). – (Crismón) Oletrius, diaconus (signum).

(3a col.) (Crismón) Uitalis, abba, testis (signum)

IV

904, octubre 22

Alfonso III concede al monasterio de Sahagún jurisdicción sobre los habitantes de la villa de Zacarías.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Clero, carpeta 872, núm. 6.

(Crismón). Dominus sanctisimus et gloriosisimus. Adefonsus, fratri Adefonso, abbati, uel ad omni congregationem fratrum de eglesia sanctorum Facundi et Primi- / tiui, Zegensis monasterii. Ordinamus uobis ad imperandum post partem eglesie homines quanticumque sunt habitatores / 3 in uilla de Zacarías, in locum Calzata, uel alios quantosqumque ibidem superuenerint ad abitandum, ita, ut ad uestra concurant / ordinationem pro qualibuscumque utilitatibus eglesie peragendis, et quicquid a uobis iniunctum uel ordinatum acceperint / inescusauiliter omnia adimpleant adque peragant. Tu uero, Sanzo, non te presumes eos inquietare pro nullaque actione. / 6

Notum die XI kalendas nouembras, era DCCCC XL IIa.

(1a col.) (Crismón) Adefonsus (signum). – (Crismón) Garsea, confirmat (signum). [p. 172] – (Crismón) Hordonius, confirmat (signum).

(2a col.) (Crismón) Froyla confirmat (signum). – (Crismón) Gundisaluus confirmat. – (Crismón) Ranemirus confirmat.

V

1137, junio. Montealegre

Alfonso VII dona a Diego Muñíz el realengo de Villanueva y Cardeñosa.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Clero, carpeta 896, núm. 8.

(Crismón). Sub Dei nomine. Ego Adefonsus, gratia Dei Hispanie imperator, una cum coniuge mea domina Berengaria, bono animo / pro illo seruicio quod mihi fecistis et cotidie facitis, facio cartam donationis uobis Diego Muniz et dono uobis in hereditatem / 3 totum illum regalengo quod habeo et mihi pertinet in Uillanoua et in Cardegnosa cum exitibus et intratibus suis et cum / omnibus suis pertinentiis; et saquo meum saionem de eisdem uillis, Cardegnosa uidelicet et Uilla Noua, et de populatione / quod a modo non intret ibi; et saquo pesqueram et fossaderam cum saione de tota uestra hereditate tantummodo et de sen- / 6 manza et de hereditate Urrace Martínez, et saquo omnes meos directos, quos in illis habere debeo. Hanc heredi- / tatem iam dictam et istos foros dono et concedo uobis Diego Muniz, ut teneatis et habeatis illos uos et filii uestri et / omnis generatio uestra iure hereditario in perpetuum.

Si quis autem de mea gente uel aliena hoc meum factum / 9 disruperit, sit a Deo maledictus et in inferno cum Iuda proditore sine fine dampnatus et cum Datan et / Abiron, quos uiuos terra obsorbuit, uariis cruciatibus tormentetur, et super hoc pectet regi terre mille morabitinos / et quod prendiderit in duplum reddat.

Facta carta in Monte Alacri, mense iunii, era Ma C LXXVa. Adefonso, imperatore, imperante in Toleto, Legione, Sarragoza, Naiara, Castella, Galicia.

Ego Adefonsus, imperator, hanc cartam quam iussi fieri anno tercio quod coronam in Legione recepi, confirmaui et manu mea roboraui et pro ipsa carta Ctum morabitinos in roboratione a Diego Muniz accepi.

(Signum) Signum imperatoris.

(1a col.) Petrus, Palentinus episcopus, confirmat. – Petrus, Legionensis episcopus, confirmat. – Bernardus, Cemorensis episcopus, confirmat. – Infans Sancia, soror imperatoris, confirmat. – Comes Rodericus Martínez, confirmat. – Comes Rodericus, Gómez confirmat.

(2a col.) Guter Ferrández, maiordomus, confirmat. – Rodericus Ferrández, confirmat. – Lop López, confirmat. – Remir Frólez, confirmat. – Diego Muniz, merinus in Carrione, confirmat. – Michael Féliz, merinus in Burgis, confirmat. – Guter Pedrez Orco, confirmat. (Bajo el signo) Giraldus scripsit, iussu magistri Hugonis, cancellarii imperatoris. – Cidi, testis. – Belidi, testis. – Anaia, testis.

[p. 173] VI

1165, febrero 2

Alfonso VIII, rey de Castilla, da a Diego Martínez el monasterio de San Andrés de Valbení.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Clero, carpeta 2260.

(Crismón, alfa y omega). In nomine Domini, amen. Decet regiam potestatem aliquem sibi et fideliter seruientem donis / remunerare. Eapropter ego Adefonsus, Dei gratia rex Castelle et Extremature, do uobis domno / 3 Didego Martini atque successoribus uestris illud monasterium quod uocatur Sanctus Andreas de Valle- / ueni, cum illis ecclesiis, cum terris et uineis, cum molendinis et piscariis, cum pratis et pascuis, cum ingressibus et regres- / sibus atque cum omnibus pertinenciis suis. Dono, inquam, uobis et concedo deinceps in perpetuum, ut habeatis et possideatis / 6 illud iam prefatum monasterium liberum et inmune. Et hoc facio pro amore Dei et remedio animarum aui et patris mei. /

Si aliquis homo ex quauis proienie istam meam cartam infringere uoluerit, sit a Deo maledictus et excomunicatus / et cum Iuda traditore in inferno dampnatus, et insuper quod carta resonat pectet M libras auri regi terre. / 9

Facta carta in II die febroarii, era Ma CCa IIIa. Regnante rege in Castella et in Extrematura et in Nazera. /

Ego rex Adefonsus, qui hanc cartam fieri iussi, manu propria roboro et confirmo

(signum) Signum regis

(1a col.) Iohannes, Toletane sedis archiepiscopus, confirmat. – Raimundus, Palentinus episcopus, confirmat. – Petrus, Burgensis episcopus, confirmat. – Comes Amalrricus confirmat. – Comes Lupo confirmat. – Comes Nuno confirmat. – Gondissaluez de Maranon confirmat.

(2a col.) Fernando Brauole confirmat. – Petrus Facundez confirmat. – Garcia Petriz confirmat. – Petrus Garciz, maiordomus curie regis, confirmat. – Rodericus Gonsaluez, alferiz regis, confirmat. – Diego Boiso confirmat. – Petrus Roderiguez confirmat.

(Bajo el signo) Raimundus, cancellarius regis et comitis, scripsit hanc cartam.

VII

1189, mayo 24. Villalpando.

Alfonso IX, rey de León, confirma al monasterio de Eslonza la iglesia de San Salvador de Caso, que le había donado Fernando II.

A. – A. Histórico Nacional, sección Clero, carpeta 965, núm. 11.

[p. 174] (Crismón) In nomine Domini nostri Ihesu Christi, amen. Catholicorum regum esse dignoscitur sancta loca diligere ac uenerari, et illa que eis a suis antecessoribus misericorditer et diuino intuitu sunt / concessa, robore perpetuo confirmare. Eapropter ego Adefonsus, Dei gratia rex Legionis et Gallecie et Asturiarum, per istud scriptum semper ualiturum notum facio uniuersis de Astu- / 3 riis et Caso et aliis per totum regnum meum constitutis, presentibus et futuris, quod concedo et confirmo Deo et monasterio Sancti Petri de Eldonza et vobis, domno Martino, eiusdem loci abbati, / et capitulo et successoribus uestris in perpetuum illam ecclesiam Sancti Saluatoris de Caso, quam eidem monasterio predicto pater meus, rex domnus Ferrandus, dedit et iure hereditario preconcessit, cum omnibus suis perti- / nentiis et directuris, ubicumque potuerint inueniri. Et defendo omnibus modis quod nullus sit ausus intrare in ipsam predictam ecclesiam uel eius iura per uiolentiam ut ibidem malum / 6 aliquid faciat uel contrarium monasterio supradicto. Hoc autem facio ob remedium anime mee et patris mei et auorum et parentum meorum / et quia partem habere desidero in orationibus et obsequiis, que in sepe memorato monasterio Domino exhibentur.

Si quis igitur tam de meo genere quam de alio istam meam / confirmationem uoluerit reuocare et contra istud factum meum spontaneum temptauerit uenire, iram Dei omnipotentis et maledictionem incurrat et regiam indignationem habeat / 9 et quantum inuaserit in triplum restituat, et pro ausu temerario regie parti mille morabetinos in penam persoluat.

Facta karta apud Uillarpandum, IXo kalendas iunii, era Ma CC XXVIIa. /

Ego rex domnus Adefonsus hanc cartam roboro et confirmo. (signum)

(1a col.) Petrus, Compostellanus archiepiscopus, confirmat. – Manricus, Legionensis episcopus, confirmat. – Fernandus, Astoricensis episcopus, confirmat. – Wilelmus, Cemorensis episcopus, confirmat. – Menendus, Ouetensis electus, confirmat.

(2a col.) Comes Gumiz, tenens Trastamarem, confirmat. – Comes Fernandus, regis maiordomus, confirmat. – Froila Ramiriz, tenens Asturias, confirmat. – Velascus Fernandi, tenens Beriz, confirmat. – Iohannes Fernandi, regis signifer, confirmat. – Rudericus Petri, tenens Maioricam, confirmat. – Goterrus Fernandi, tenens Mansellam, confirmat.

(Bajo el signo) Rudericus Fernandi, regis cancellarius, confirmat. – Froila, regis notarius, scripsit et confirmat.

VIII

1202, junio 10. Soria

Alfonso VIII aprueba y confirma la concordia y convenio establecido entre los monasterios de Trianos y de Sahagún, cediendo a este último los derechos que [p. 175] pudieran pertenecercle en la iglesia de Trianos y en sus heredades y posesiones.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Clero, carpeta 99, núm. 7.

(Crismón, alfa y omega). Presentibus et futuris notum sit ac manifestum quod ego Aldefonsus, Dei gratia rex Castelle et Toleti, una cum uxore mea / Alienor regina, et cum filio meo Ferrando concedo et confirmo compositionem illam, quam abbas et conuentus Trianensis ecclesie fecerunt / 3 cum abbate et conuentu Sancti Facundi, ut sit rata et stabilis imperpetuum, sicuti continetur in instrumentis illius compositionis hinc inde / factis; et omnia iura que ad me pertinent in Trianensi ecclesia et in omnibus hereditatibus et pertinentiis suis, dono et concedo ecclesie / Sancti Facundi, iure hereditario imperpetuum habenda et possidenda.

Si quis uero hanc cartam infregerit uel diminuerit, iram Dei omnipotentis plenarie incurrat / 6 et regie parti mille aureos in cauto persoluat et dampnum super hoc illatum dupplicatum restituat.

Facta carta apud Soriam, era Ma CCa XLa, / Xa die mensis iunii.

Et ego rex Aldefonsus, regnans in Castella et Toleto, hanc cartam quam fieri iussi manu propria roboro et confirmo. /

Martinus, Toletane sedis archiepiscopus, Hyspaniarum primas, confirmat.

(1a col.) Matheus, Burgensis episcopus, confirmat. Aldericus, Palentinus episcopus, confirmat. – Didacus, Oxomensis episcopus, confirmat. – Rodericus, Segontinus episcopus, confirmat. – Gundissaluus, Secobiensis episcopus, confirmat. – Julianus, Conchensis episcopus confirmat.

(Rueda) Signum Aldefonsi, regis Castelle. – Gonzalus Roderici, maiordomus curie regis, confirmat. – Comes Ferrandus Nunii, alferiz regis, confirmat.

(2a col.) Petrus Garsie de Lerma confirmat. – Rodericus Díaz confirmat. – Lupus Sancii confirmat. – Gomicius Petri confirmat. – Guillelmus Gonzalui confirmat. – Guterrius Díaz, merinus regis in Castella, confirmat.

Petrus, domini regis notarius, Didaco Garsie existente cancellario, scripsit.

IX

1186, marzo 7. León

Fernando II, rey de León, confirma al monasterio de Sahagún la posesión de la villa de Golpellones.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Clero, carpeta 903, núm. 12.

(Crismón) In Dei nomine. Catholicorum regum est sancta lo[c]a et personas religiosas diligere ac uenerari et pro earum meritis / amplis ditare muneribus et largis ampliare benefic[i]is, ut dantes temporalia, eterna ualeant adipisci. Iccirco ego rex domnus / 3 Fernandus, una cum filio meo rege domno Adefonso, concedo monasterio Sanctorum Facundi et Primitiui donationem de uilla / que dicitur Golpellones, quam infantissa domna Geluira, amita mea, concedente domno [p. 176] Adefonso imperatore, patre / meo, pro remedio parentum nostrorum, ipsis sanctis martiribus spontanea uoluntate obtulit. Et cum concessione ipsius donationis / 6 facio cartam confirmationis, ut sicut eadem amita mea predictam uillam cum ecclesiis suis et cum omnibus ad eam pertinentibus / per suos terminos, scilicet ad partem de uilla Ferrocent per Quemadiellos, ad partem de Bolannos et de Ual de Iunquiello per Granneros, ad / partem de Ual de Eras et de Sancto Uincentio de la Lumba, per laguna de Zalama, ad partem de Uilla Frontin per Otero de Amnazar, / 9 dedit atque concessit prefato cenobio iure hereditario in perpetuum, ita ego rex domnus Fernandus concedo illam uobis domno Iohanni, abbati eiusdem / monasterii, uestrisque successoribus et monachis ibidem Deo seruientibus, ut eam iure hereditario perhenniter possideatis, sicut hodie possidetis, et / tam presentes eiusdem uille habitatores quam futuri, tales habeant foros, quales uos illis concesseritis.

Quicumque ergo hoc scriptum infringere / 12 aut irritum facere temptauerit, iram Dei omnipotentis et regis indignationem incurrat et ad cautum regis duo milia aureorum persoluat. /

Facta carta apud Legionem, era Ma CCa XXa IIIIa et quot nonas marcii. Regnante rege domno Fernando in Legione et Gallecia, / Asturiis et Strematura.

Ego rex domnus Fernandus, una cum filio meo rege domno Adefonso, hoc scriptum, quod fieri iussi, proprio robore / 15 confirmo.

(1a col.) Petrus, Compostellanus archiepiscopus, confirmat. – Manricus, Legionensis episcopus, confirmat. – Rodericus, Ouetensis episcopus, confirmat. – Fernandus, Astoricensis episcopus, confirmat.

(Rueda) Signum Fernandi, regis Hyspanorum.

(2a col.) Comes Petrus, in Asturiis, confirmat. – Comes Gomez, in Trastamero, confirmat. – Vermudus Albari, maiordomus regis, confirmat. – Poncius Uele, signifer regis, confirmat.

Magister Bernardus, notarius regis, per manum Petri Uele, cancellarii, scribi iussit.

X

1226, marzo 7. Santiago de la Pobla

Alfonso IX, rey de León, confirma al monasterio de Celanova su orden de no poblar el castro de Verín.

A. – Madrid, A. Historico Nacional, sección Sellos, caja 4, núm. 7.

Quoniam certa res est tam fragilis quam putribilis, idcirco ego Adefonsus, Dei gratia rex Legionis et Gallecie, priuilegium de populatione non facienda umquam in / castro de Berim, monasterio Cellenoue a me sub sigillo cereo olim concessum ad perpetuam rei memoriam et ut priuilegium ipsum robur obtineat perpetue fir- / 3 mitatis et confirmationis, idem priuilegium innouans sub bulla plumbea, quam [p. 177] nouiter fieri iussi, ad peticionem domni Petri, tercii abbatis eiusdem monas- / terii, de uerbo ad uerbum feci presentibus adnotari. Tenor autem priuilegii predicti est iste:

In Dei nomine, amen. Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris presentem paginam inspecturis quod ego Adefonsus, Dei gratia rex Legionis et Gallecie et Asturiarum, intuitu pie- / tatis et misericordie et ad preces abbatis et conuentus monasterii Cellenoue, quia intellexi et perpendi maximum dampnum et graue detrimentum inminere ipsi monasterio Celle- / 6 noue per populacionem illam que fiebat in castro de Berim, in terra de Barunceli, mando et precipio ipsam populationem statim destrui et concedo et confirmo, quod numquam / ego nec aliquis de successoribus meis faciat ibi populationem fieri. Hoc autem facio ob remedium anime mee et parentum meorum et quia de bonis et helemosinis / et orationibus que in predicto monasterio Deo iugiter exhibentur, eodem Domino largiente partem desidero promereri.

Si quis igitur tam de meo genere quam de extraneo contra / 9 hoc meum spontaneum factum uenire aut illud irrumpere attemptauerit, iram Dei omnipotentis habeat et regiam indignationem [incurrat et si quid inuaserit eidem] / monasterio, in dupplum restituat et pro temerario ausu regie uoci mille morabetinos persoluat. Carta nichilominus in suo robore permanente.

[Facta carta apud Aliariz, III] / die may, sub era Ma CCa LXa Ia.

Ego Adefonsus, Dei gratia Legionis rex, hanc cartam quam fieri iussi roboro et sigilli mei appositione confirmo.

(1a col.) Petro IIII, Compostellano archiepiscopo. – Iohanne, Ouetensi episcopo. – Ruderico, Legionensi episcopo. – Petro, Astoricensi episcopo. – Martino I, Zamorensi episcopo. – Gunzaluo, Salamantino episcopo. – Lombardo, Ciuitatensi episcopo. – Geraldo, Cauriensi episcopo. – Laurencio, Auriensi episcopo. – Ordonio, Lucensi episcopo. – Martino, Minduniensi episcopo. – Stephano, Tudensi episcopo.

(Rueda)

(2a col.) Domno Aluaro Petri, maiordomo regis, tenente Legionem, Asturias et Extremadura et Trasserram. – Domno Martino Sancii, signifero domini regis, tenente Limiam et Toronium et Sarriam et Baruncelim. – Domno Ruderico Gómez, tenente Trastamaram et Montem Nigrum. – Domno Fernando Guterriz, tenente Montem Rosum. – Domno Ruderico Fernandi de Caldelis, [tenente Caldelas et Triues. – Domno Roderico Fernandi de Val-] le de Orma, tenente Cabre- [ram], Taurum et Maioricam. – Domno [Aluaro Roderici, vasallo domini regis].

Magistro Bernardo, decano Compostellano, cancellario domini regis. – Magistro Martino, archidiacono Salamantino, vicecancellario. – Michael Ruderici, canonicus Minduniensis, notuit.

Nulli igitur omnino hominum liceat hanc paginam nostre innouationis et confirmationis infringere uel ei ausu temerario contraire. Quod qui presumpserit, iram Dei omnipotentis et regiam / indignationem se nouerit incursurum et in penam sue temeritatis eidem monasterio mille morabetinos coactus exsoluat. Carta nichilominus in suo robore permanente. /

[p. 178] Datum apud Sanctum Iacobum de la Pobla, VII die marcii, sub era Ma CCa LXa IIIIa.

(1a col.) Bernaldo, existente Compostellano archiepiscopo. – Iohanne, Ouetensi episcopo. – Roderico, Legionensi episcopo. – Petro, Astoricensi episcopo. – Laurencio, Auriensi episcopo. – Stephano, Tudensi episcopo. – Michael, Lucensi electo. – Martino, Minduniensi episcopo. – Martino II, Zamorensi episcopo. – Gondisaluo, Salamantino episcopo. – Lombardo, Ciuitatensi episcopo. – Giraldo, Cauriensi episcopo.

(Rueda)

(2a col.) Infante domno Petro, maiordomo domini [regis, tenente Legionem,] Taurum, Zemoram, Strematuram et Trans- [serram. – Domno Martino Sancii, signifero] domini regis, tenente Limiam, [Sarriam et Toronium. – Domno Roderico Gómez,] tenente Trastamar, [Montem Rosum et Montem Nigrum. – Domno Roderico] Gunzaluiz, tenente Asturias. – Domno [Roderico Fernandiz de Valdornia, tenente] Astoricam et Beneuentum. – Domno Aluaro Roderici, tenente [Infantaticum].

Domno Petro Petri, magistro scolarum Auriensi, canonico Compostellano, existente domini regis cancellario, de cuius mandato ego Romanus, scriptor Salamantinus, scripsi et confirmaui.

XI

1218, mayo 20. Villafranca

Alfonso IX, rey de León, concede al monasterio de Sahagún la tercera parte de la villa Ilamada Confiñal, junto a Lillo.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Sellos. caja 6, núm 4.

(Crismón) In Dei nomine, amen. Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris presentem paginam / inspecturis, quod ego Adefonsus, Dei gratia rex Legionis et Gallecie, do et hereditario iure in / 3 perpetuam helemosinam concedo Deo et monasterio Sancti Facundi et abbati ac conuentui eiusdem monas- / terii eorumque successoribus illam terciam partem de villa que dicitur Cofinal, iuxta Lilium, super Penna Mian, sicut / habuit illam et possedit predictum monasterium in tempore patris mei regis domni Fernandi, et ante populationem / 6 de Lilio. Hanc igitur tertiam ville supradicte do et restituo ac confirmo prefato monasterio et pleno iure / in perpetuum pacifice et sine aliqua contradictione possidendam concedo pro remedio anime mee et animarum parentum / meorum et quia de bonis et orationibus, que ibidem Deo iugiter exhibentur, partem ipso largiente desidero / 9 promereri.

Si quis igitur tam de mea parte quam de extranea contra hoc factum meum uoluntarium ue- / nire presumpserit aut infringere hanc donationis cartam attemptauerit, iram Dei omnipotentis et regiam / indignationem incurrat et quantum [p. 179] inuaserit, in dupplum restituat et mille morabetinos pro ausu temerario per- / 12 soluat, et tandem cum Iuda, Domini traditore, et cum Datan et Abiron, quos uiuos terra absorbuit, penas / luat perpetuas in inferno. Carta semper in pleno robore permanente.

Facta carta apud Villam- / francam, XX die maii, era Ma [CC] a La VIa.

(1a col.) Petro III, existente Compostellano archiepiscopo – Iohanne, Ouetensi episcopo. – Ruderico, Legionensi episcopo.

(2a col.) Domnus Sancius [Fernandi] confirmat, eodem existente signifero domini regis tenente Asturias, Legionem et Extrematuram. – Ordonius Aluari confirmat. – Fernandus Sancii confirmat. – Nunus Froile confirmat.

Petro Petri, archidiacono Salamantino, tenente cancellariam, magister Micha, domni regis notarius, confirmat.

XII

1217, diciembre 18. Salamanca

Alfonso IX, rey de León, dona a Martín, arcediano de la iglesia de Salamanca, dos yugadas de heredad en el término de Peñaranda de Sordos.

A. – Madrid, A., Histórico Nacional, sección Clero, carpeta 1881, núm. 9.

Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Adefonsus, Dei gratia rex / Legionis et Gallecie, do et hereditario iure concedo vobis domno Martino Fernández, ar- / 3 chidiacono Salamantinus, duas iugarias de hereditate cum pratis, uineis, exitibus et / regressibus in Penaranda de Sordos, vt illam hereditatem libere habeatis et pacifi- / ce possideatis in perpetuum et totam uestram uoluntatem de illa faciatis, sicut de illa / 6 que melius habetis et liberius possidetis.

Quicumque igitur contra hanc mee donationis / cartam uenire presumpserit, iram Dei omnipotentis et regiam indignationem incurrat et quan- / tum inuaserit dupplet et regie parti mille morabetinos persoluat.

Facta carta / 9 apud Salamancam, XVIII die decembris, era Ma CCa L quinta.

XIII

1229, diciembre 3. Mayorga

Alfonso IX, rey de León, ampara Cofiñal, Boada, Veneros y Curueño en favor del monasterio de Sahagún.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Sellos, caja 6, num. 6.

Adefonsus, Dei gratia rex Legionis et Gallecie, totis de meo regno, salutem et [p. 180] gratiam. Sapiatis, / quod ego recipio in mea garda et in mea commenda Cofinal, Bouadam, Veneros, Curu- / 3 enno et omnes alias hereditates et quantum habet abbas et monasterium Sancti Facundi in / regno meo. Et mando et defendo firmiter, quod nullus richomo teneat in commendam / ipsius abbatis et ipsius monasterii sine uoluntate et placere ipsius abbatis. Et mando / 6 quod iste meus homo, qui istam cartam leuat, requirat et demandet totas heredita- / tes et rendas et directuras ipsius monasterii ad opus ipsius abbatis, et mando quod faciat / directum ipsi abbati de omnibus regni mei de quibus habuerit aliquam querimoni- / 9 am. Et mando, quod toti de meo regno adiuuent istum meum hominem ad hoc faciendum, / ubi mester ei fuerit.

Et qui contra istam meam cartam uenerit, iram meam habebit / et quantum prendiderit duplabit, et mihi CC morabetinos pectabit.

Datum in Maiori- / 12 ca, III die decembris, era Ma CCa LXVIIa.

XIV

1231, octubre 21. Valladolid

Fernando III, rey de Castilla y de León, ordena que todos los que fuesen al mercado de Sahagún paguen el portazgo.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Sellos, caja 6, núm. 9.

Ferrandus, Dei gratia rex Castelle et Toleti, Legionis et Gallecie, merino maiori concilio Sancti Facundi / et aliis merinis eiusdem ville et omnibus hominibus hanc cartam uidentibus, salutem et gratiam. / 3 Mando que todos los que uinieren a mercado a Sant Fagund, que den el por- / tadgo, assí como dize en la carta del rey don Alfonso, mío auuelo. E / si alguna cosa quisieren dezir porque lo non deuen dar, mando que / 6 uengan ante mí; e si non, mando a los merinos que los peyndren fata que / den so portadgo o que uengan ante mí mostrar por qué lo / non deuen dar.

Facta carta apud Valleoletum, rege exprimente, XXI die / 9 octobris, era Ma. CCa LXa nona.

XV

[1216], junio 13. Toro

Alfonso IX, rey de León, manda que las personas de Oviedo que vivieran en tierras de jurisdicción real y que pertenecían a la San Salvador de Oviedo vuelvan a las tierras de este señorio con todos sus derechos y viceversa.

A. – Madrid, A. Histórico Nacional, sección Clero, carpeta 1595, núm. 19bis.

[p. 181] Adefonsus, Dei gratia Legionis rex, totis de Asturiis, qui litteras istas ui- / derint, salutem. Sapiatis quod ego mando, quod secundum partitiones / 3 exquisarum, que facte fuerunt homines mei, qui sederint in solo / Sancti Saluatoris Ouetensis, tornent ad solum meum cum totis suis / directuris. Et similiter homines de Sancto Saluatore, qui sedent in / 6 meo solo, mando, quod tornent ad solum Sancti Saluatoris cum suis di- / recturis. Et mando vobis maiordomis meis Ramiri, Petro / Alfonsi, Martino Montero et Garsie, Petri de Coures, quod ita / 9 faciatis unusquisque in uestro maiordomatu et mandamento complire, / si meam gratiam et meum amorem uultis habere. Mando etiam fir- / miter uobis, quod sicut exquise dederunt, ita faciatis ecclesie Sancti / 12 Saluatoris suos homines integre cum suis directuris dari et in- / tegrari, si me amatis, cum suis etiam hereditatibus.

Datum in Tau- / ro, XIII die iunii.

[p. 182]
1. - 920, 28. 7. Ordoño II al monasterio de San Cosme y Damián. Num. I
[p. 183]
2. 904, 22. 10. Alfonso III al monasterio de Sahagún. Num. IV
[p. 184]
3. 1137, junio Montealegre. Alfonso III a Diego Muniz: Num. V
[p. 185]
4. 1165, 2. 2. Alfonso VIII de Castilla a Diego Martínez. Num. VI
[p. 186]
5. 1218, 20. 5. Villafranca. Alfonso IX de Léon al monasterio de Sahagún. Num. IX
[p. 187]
6. 1226, 7. 3. Santiago. Alfonso IX de Léon al monasterio de Cellanova. Num. X

1 Los términos subrayados son los actualmente utilizados para denominar tales tipos documentales.

2 L. BARRAU-DIHIGO, Étude sur les actes des rois asturiens (789–910), Révue Hispanique, XLVI, 1919, pp. 1–192.